مروری بر شعارهای كاندیداهای ریاست جمهوری به سهولت نمایان می سازد كه محیط زیست میان آنها تقریبا هیچگونه جایگاهی ندارد. با این حال چهارنامزد جدی تر از بقیه این موضوع را مورد اشاره قرار داده اند.انتخابات نهمین دوره ریاست جمهوری تمامی فضای كشور را تحت تاثیر قرار داده است. تمام رسانه ها نوشتاری و الكترونیك نیز بی وقفه دیدگاه ها و سخنان نامزدهای این دوره را بازتاب می دهند. شاید شمار به نسبت زیاد كاندیداها و اظهارنظرهای مخالفان و موافقان هر یك سبب شده مهمترین عنصر زندگی و بستر تمام فعالیت ها كمتر مورد توجه رسانه ها قرار گیرد، اما واقعیت آن است كه تنها چهار كاندیدا از میان هشت نامزد ریاست جمهوری تا زمان تنظیم این نوشتار درباره محیط زیست سخن گفته یا در بیانیه های خود به آن گوشه چشمی داشته اند.

گذری به گذشته

چهار سال پیش زمانی كه سیدمحمد خاتمی برای دومین بار به عرصه رقابت انتخاباتی گام نهاد به دوستداران محیط زیست امیدواری هایی داد، اما كارشناسان پر سابقه و با تجربه نمی توانستند به اظهارنظرهای كلی كاندیدای دوره هشتم ریاست جمهوری چندان خوشبین باشند. دلیل این افراد كاملا روشن بود. پس از سالها سكوت و كم تحركی كه گریبان مهمترین دستگاه نظارتی محیط زیست را گرفته بود، گشودن فصلی تازه و همسو با تحولات جهانی، عملی خوشبینانه می نمود. از سوی دیگر وظایف ارگان ها و دستگاه های دیگر با فعالیت ها و اهداف سازمان حفاظت محیط زیست چنان در تضاد بود و هست كه به دشواری تحقق وعده های ارائه شده می افزود.منتقدان فعالیت های زیست محیطی دولت، دلیل دیگری نیز داشتند. آنان نخستین روزهای حضور خاتمی در كاخ ریاست جمهوری را به یاد داشتند؛ روزهایی كه معاون او در كسوت رئیس سازمان حفاظت محیط زیست از تعطیلی و متوقف شدن آزادراه تهران شمال سخن گفت، اما ناگهان تمام هیاهوها به سكوتی محض فرو نشست. حتی پس از مدتی تشكل های زیست محیطی نیز دلسرد شده و موضوع آزادراه تهران شمال را به دست فراموشی سپردند. این دلسردی نتیجه عدم حمایت از كسانی بود كه بی شائبه مقابل پروژه ای مخرب ایستاده بودند، اما با قهرآمیزترین شیوه ممكن مجبور به عقب نشینی شدند. جمعی از تشكل های زیست محیطی مقابل خودروهای سنگین راهسازی در ابتدای جاده چالوس صفوفی به هم فشرده را تشكیل دادند و سرانجام مجبور شدند صحنه تخریب جنگل های شمال را ترك كنند. سكوت متولیان محیط زیست و اظهارنظرهای نه چندان قاطع آنان جراحتی عمیق چون زخم دل البرز بر سینه مشتاقان حفظ جنگل ها وارد كرد. در نهایت پروژه ای كه آغاز شده بود ملزم شد گزارش ارزیابی زیست محیطی ارائه دهد. گزارشی كه باید پیش از آغاز بسیاری از پروژه های عمرانی و صنعتی تهیه و تدوین شود، این بار – و تقریبا اكثر مواقع پس از آن شكلی فرمایشی و نمایشی به خود گرفت و بدین ترتیب ارزیابی زیست محیطی به توجیه زیست محیطی شناخته شد. چنین خاطرات تلخی احساس خوشبینی را در دوستداران محیط زیست نسبت به وعده های تبلیغاتی ریاست جمهوری كمرنگ می كرد. با این حال خاتمی بیش از سایرین در رقابت تبلیغاتی به توسعه پایدار و محیط زیست اشاره كرد و در چهار سال دوم ریاستش بر قوه مجریه می توان آثاری محقق شده از وعده هایش در برنامه ریزی كشور یافت. گرچه بر تمامی آنچه نصیب محیط زیست و طبیعت ایران زمین شده نقدی جدی وارد است، اما همین اقدامات صورت گرفته حتی روی كاغذ – یك گام به جلو در عرصه سیاستگذاری های زیست محیطی دولت به شمار می آید؛ عملی كه پیش از آن به هیچ رو مورد توجه نبود.در كارنامه زیست محیطی دولت خاتمی نكات مثبت دیگری نیز وجود داشت. سازمان حفاظت محیط زیست توانست اعتبارات بیشتری كسب كند و به جای خمودگی و انفعال محض حركتی بطئی و كند از خود نشان دهد. این سازمان گرچه در زمینه اجرای قوانین، مقررات و آئین نامه های زیست محیطی گاه از موضع خود عدول می كرد، اما توانست ردپای قابل اعتنایی از خود به یادگار باقی گذارد. حذف سرب از بنزین، پیگیری برنامه جامع كاهش آلودگی هوا، افزایش میزان مناطق حفاظت شده، برگزاری جشنواره فیلم سبز و نمایشگاه محیط زیست، به روز كردن برخی قوانین، افزایش شمار تالاب های بین المللی، تدوین شاخص های زیست محیطی و استانداردهای مربوط به كیفیت آب، خاك و هوا، رشد باور نكردنی تشكل های زیست محیطی، انتخاب محیط بان نمونه، پرداخت حق الكشف به محیط بان ها، برگزاری همایش دین، فرهنگ و محیط زیست، برگزاری كنوانسیون تهران در ارتباط با حفاظت دریای خزر، گنجاندن چند ماده قانونی درباره محیط زیست در برنامه سوم توسعه و تدوین برنامه چهارم بر مبنای توسعه پایدار، برگزاری همایش بین المللی محیط زیست، صلح و گفت وگوی تمدن ها و... شماری از فعالیت های اثرگذاری بود كه طی هشت سال گذشته انجام شد.سیدمحمد خاتمی در آخرین اجلاسی كه از سوی سازمان حفاظت محیط زیست – و با همكاری برنامه محیط زیست ملل متحد برگزار شد به طور كلی گوشه ای از فعالیت های انجام شده را مورد اشاره قرار داد: موضوع محیط زیست برای دولت جمهوری اسلامی ایران در دوران هشت ساله اخیر به رغم ضرورت پیشبرد رشد اقتصادی و نیازمندی به ایجاد مشاغل فراوان از اهم محورهای مورد توجه بوده است و به گواه آمار و ارقام، گام های بلندی در این زمینه برداشته شده است. موفقیت های چشمگیر كشور ما در بخش های نفت، انرژی، صنعت، آب و فاضلاب و امور زیربنایی موید این ادعاست. ما در چشم انداز ۲۰ ساله توسعه فراگیر اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ایران، رسیدن به جامعه ای بهره مند از محیط زیست مطلوب را مد نظر قرار داده ایم و برای رسیدن به این هدف برنامه ریزی كرده ایم. برنامه حفاظت از زیست بوم های ارزشمند و گونه های گیاهی و جانوری در معرض تهدید، برنامه حفاظت كیفی رودخانه های كشور، برنامه جامع مدیریت پسماند ها در شهرها، برنامه جلوگیری از آلودگی هوا در كلانشهرها، برنامه حمایت از تشكل های غیردولتی فعال در این زمینه كه تعداد آن هم اكنون به ۶۵۰ تشكل رسیده است كه مبین اراده دولت برای حفاظت از محیط زیست و ممانعت ازتخریب آن وكاهش ناپایداری هاست. گرچه منتقدان، تمامی برنامه های مورد اشاره رئیس جمهوری را موفق نمی دانند، اما واقعیت آن است كه نمی توان تمام تلاش های انجام شده را نادیده انگاشت. با این حال هنوز موضوع محیط زیست مهمترین دغدغه دوستداران آن است و در مجموع نهمین نامزدها بیش از هرچیز معیشت، اقتصاد، اشتغال و توسعه را در تبلیغات خود هدف قرار داده اند بی آنكه به مبنا و ركن اساسی آن یعنی محیط زیست توجهی اساسی داشته باشند.

گذری در امروز

مروری بر شعارهای اصلی و جانبی كاندیداهای ریاست جمهوری به سهولت نمایان می سازد كه محیط زیست میان آنها تقریبا هیچگونه جایگاهی ندارد. با این حال چهارنامزد جدی تر از بقیه این موضوع را مورد اشاره قرار داده اند. سیزدهمین محور از برنامه چهارده گانه هاشمی رفسنجانی، محیط زیست و منابع طبیعی كشور است كه ذیل آن به موضوعات مختلفی اشاره كرده است: پایداری و استمرار توسعه در هر كشور منوط به فراهم بودن منابع طبیعی و سلامت محیط زیست در آن كشور است. موضوع منابع طبیعی و محیط زیست امروز اهمیتی بین المللی پیدا كرده است و شاخص های مرتبط با آن مورد پایش جهانی قرار می گیرد. ایران به عنوان كشوری با برخورداری از منابع غنی طبیعی و تنوع آب وهوایی و اقلیمی بسیار، با تهدیداتی جدی در این زمینه مواجه است.

پیشروی كویر و شنزار، افزایش آسیب پذیری مقابل جاری شدن سیل، سرعت روزافزون رشد شهرها و مشكلات ناشی از ضعف سیستم فاضلاب و در معرض آسیب قرار گرفتن آبهای زیرزمینی و بالاخره مشكل آلودگی هوا در شهرهای بزرگ و در معرض خطر قرار گرفتن سلامت شهروندان از جمله موارد قابل ذكر در این زمینه است .اجرای برنامه ساماندهی سواحل، تدوین و اجرای برنامه جامع جلوگیری از آلودگی محیط زیست و بهبود تولید فرآورده های نفتی نیز از جمله راهبردهای ضروری مقابله با آنهاست.

دكتر لاریجانی در برنامه دولت مدرن خود كه به صورت كتابی به نام پیمان با مردم در ۱۷۵صفحه چاپ و منتشر كرده بخش مستقلی را برای محیط زیست اختصاص داده و می گوید: از دغدغه های جدید بشر، توجه روزافزون به آسیب های زیست محیطی ناشی از تصرفات بی رویه و كاربرد تكنولوژی های آلاینده در منابع طبیعی است. این بحران از سطح ملی و منطقه ای گذشته، بعد جهانی به خود گرفته است. از این رو دلسوزان جامعه بشری با اعتراض به برخی سیاست ها و تكنولوژی های تخریب كننده محیط زیست، نگاه دوباره به فرهنگ های اصیل دینی و اخلاقی در پرهیز از اسراف و آلودگی و حفظ طبیعت و مواهب الهی را زنده كرده اند.

در كشور ما نیز تعرض به سرمایه های طبیعی ملی، همچون جنگل ها و مراتع همراه با ضعف مدیریت دولتی در برنامه ریزی متوازن كاشت و برداشت و عدم اقدام قاطع در جلوگیری از متخلفان، زمینه آسیب رسانی به برخی سرمایه های ملی را فراهم كرده است. از سوی دیگر نبود برنامه ریزی شهری جامع و عدم رعایت الگوی صحیح سوخت، آلودگی هوا در برخی شهرهای بزرگ را به حد نگران كننده ای رسانده است.بر این باوریم كه توجه به محیط زیست، باید جزء جدایی ناپذیر تحلیل پروژه ها و تصمیم گیری در سیاست های اقتصادی، صنعتی و برنامه ریزی ملی باشد تا با اصلاحات لازم در صنعت خودروسازی و سیاست های مصرف سوخت، زمینه پاكسازی هوای شهرها فراهم شود. از سوی دیگر، منابع طبیعی عمومی، همچون جنگل ها و سواحل دریاها، باید به عنوان مواهب بین نسل محافظت شود و از تعرض تجاوزگران و یا تخصیص نابجا به برخی دستگاه های دولتی مصون ماند. محمدباقر قالیباف، دیگر كاندیدای نهمین انتخابات ریاست جمهوری با تشكیل جلساتی در این رابطه بر اهمیت محیط زیست در برنامه هایش تاكید كرد. فرمانده سابق نیروی انتظامی گفته است: برنامه دولت سبز در كابینه من تبدیل به اندیشه وعلم سبز در سطح كلان می شود و نظام مدیریت سبز كه در راستای حفاظت محیط زیست و كمك به تحقق توسعه پایدار در دولت كنونی تصویب شده بود، وارد مراحل جدی تری می شود.

در میان نامزدهای ریاست جمهوری، وزیر سابق علوم، تحقیقات و فن آوری نیز به طور اجمالی به محیط زیست پرداخته است. وی در بیانیه اش ذیل عنوان صیانت از محیط زیست و منابع طبیعی به این موارد اشاره می كند: پذیرش حیات زندگی اقتصادی و اجتماعی در كنار حیات مستمر وپایدار محیط زیست، صیانت و حفاظت از محیط زیست به عنوان مهمترین منبع حیات و زندگی برای نسل حال و نسل های بعدی، تلاش برای بهبود كیفیت زندگی مردم همراه با بالندگی و توسعه منابع محیط زیست و پایداری آن و بهره گیری از منابع طبیعی و زیستی، بر نظامات بهره برداری از منابع تجدیدناپذیر با رعایت دو اصل حداكثرسازی منابع ملی و حداكثرسازی منافع هر منبع تاكید می كند. بدین ترتیب سومین كاندیدا نیز به شیوه ای فهرست وار موضوعات مرتبط با محیط زیست را هدف قرار داده و در نگاهی كلی برنامه ها و سیاست هایی را كه به بهبود وضعیت موجود می انجامد عرضه كرده است. چهارمین نامزدی كه به اصلی ترین ركن حیات پرداخته، محسن رضایی است. او در راهكارهایی برای برنامه ریزی اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و زیست محیطی در ایران پیش از هرچیز پتانسیل های موجود در بخش های مختلف را تقسیم بندی كرده و در ارتباط با محیط زیست در وب سایت خود نوشته است: در بخش پتانسیل های طبیعی كشور ما نه فقط ثروتی چشمگیر به صورت منابع نفتی و گازی در اختیار دارد كه آن را در حال حاضر در رده های نخستین قرارداده و در سالهای آینده با كاهش هرچه بیشتر منابع نفتی و با اهمیت یافتن هرچه بیشتر منابع گازی این كشور را از موقعیتی بازهم بهتر برخوردار خواهد كرد، ایران می تواند بر ثروت های بزرگ دیگر كانی و در كنار آن ثروت های اكوسیستمی و یك جغرافیای فرهنگی بسیار سرشار تكیه زند كه با انجام سرمایه گذاری های لازم و اختیار كردن برنامه ریزی های سیاسی اجتماعی مناسب قادر است سرمایه گذاری های بی شماری را جذب كند. هزاران كیلومتر سواحل ایران و اكوسیستم هایی همچون كویر و مناطق جنگلی شمال كشور عملا بدون بهره برداری واقعی باقی مانده اند و قابلیت های ثروت سازی بزرگی را در خود نهفته اند كه باتوجه به روند رو به گسترش انواع گردشگری و بویژه گردشگری های اكوتوریسم در جهان می توانند از شكل پتانسیل به شكل ثروت های مورد بهره برداری واقعی برسند.

رضایی در ارتباط با راهكارهای زیست محیطی شیوه ارائه فهرست وار را برگزیده است:انجام یك پروژه گسترده برای ارزیابی موقعیت كنونی محیط زیست در ایران و چشم انداز ۱۰ ، ۲۰ و ۵۰ساله تحول اكوسیستم ها در كشور، انطباق دادن كامل قوانین كشور در همه سطوح با قوانین و معاهدات بین المللی دفاع از محیط زیست. ایجاد یك فصل مطالعات زیست محیطی در تمامی مطالعات مربوط به پروژه های عمرانی و لزوم اعلام توافق كارشناسان زیست محیطی برای ادامه اینگونه از پروژه ها، تقویت اكوتوریسم و مشاركت در شبكه های بین المللی در این زمینه.اظهارنظرهای این ۴ كاندیدا در حالی صورت گرفته كه سه رقیب دیگر یعنی محسن مهرعلیزاده، مهدی كروبی و محمود احمدی نژاد اشاره قابل توجهی به محیط زیست نكرده اند. مرور با دقت اظهارات ارائه شده از سوی چهار كاندیدای نخست را می توان به مثابه سكوت گروه دوم تلقی كرد چرا كه تنها به بیان مبهم و گنگ كلیات پر اشكال پرداخته اند و بدین ترتیب می توان محیط زیست را غایب همیشگی انتخابات نامید. اصلی ترین ركن حیات و زیستن همواره بیشترین ناملایمات را متحمل می شود و تاكنون به جایگاه شایسته خود دست نیافته است. در حالی كه نمی توان اهمیت محیط زیست را منكر شد، این سوال همواره باقی است كه چرا به غایب اصلی و همیشگی عرصه های رقابتی تبدیل شده است؟!